Georg Baselitz: Perspectieven Omdraaien, Letterlijk

Laten we eerlijk zijn, als je Georg Baselitz hoort, is het eerste dat waarschijnlijk in je opkomt "die ondersteboven-man," toch? En je zou het niet mis hebben. Het is misschien wel zijn beroemdste bijdrage, of op zijn minst zijn meest direct herkenbare zet. Ik herinner me de eerste keer dat ik er een zag – een visceraal, zwaar geschilderd figuur dat uitdagend omgekeerd hing. Mijn eerste reactie was waarschijnlijk zoiets als: "Huh. Oké... waarom?"

Het voelde een beetje als een gimmick, misschien? Alsof je de volumeknop naar elf draait, gewoon omdat het kan. Maar als je bij Baselitz blijft, een beetje dieper graaft, onthult zich zoveel meer dan alleen een oriëntatietruc. Hij is een spilfiguur in de naoorlogse Europese kunst, een sleutelspeler in het Neo-Expressionisme, en een kunstenaar die consequent niet alleen wat we zien, maar ook hoe we het zien, uitdaagt. Dus, laten we voorbij de eerste hoofdkanteling gaan en de wereld van Georg Baselitz verkennen. Het is een reis die de moeite waard is, zelfs als het af en toe voelt alsof je het op je hoofd staand bekijkt.

Van Oost naar West: Een Identiteit Smeden

Georg Baselitz was niet altijd Baselitz. Hij werd geboren als Hans-Georg Kern in 1938 in Deutschbaselitz, Saksen, een plaats die hem later zijn aangenomen achternaam zou geven. Opgroeien in de schaduw van de Tweede Wereldoorlog en in de daaropvolgende Duitse Democratische Republiek (Oost-Duitsland) heeft ongetwijfeld zijn wereldbeeld gevormd.

Zijn vroege artistieke pad verliep niet bepaald soepel. Hij werd na slechts twee termijnen van de Academie voor Schone en Toegepaste Kunsten in Oost-Berlijn gestuurd wegens "sociaal-politieke onvolwassenheid." Ik denk dat het uitdagen van de status quo vroeg begon. Het doet me een beetje denken aan die keren dat je het gevoel hebt dat je gewoon niet in het plaatje past – frustrerend misschien, maar vaak het begin van iets interessanters. Hij vertrok in 1957 naar West-Berlijn, waar hij zich onderdompelde in een ander artistiek klimaat en in aanraking kwam met Art Informel, Tachisme, en de sluimerende geesten van het Duitse Expressionisme.

Hij studeerde onder Hann Trier aan de Hochschule für Bildende Künste, maar zelfs hier was hij niet tevreden met het simpelweg volgen van trends. Hij zocht al naar een uitweg uit de heersende abstracte stijlen, op zoek naar iets directers, rauwer, meer... Duits, misschien? Hij vond verwantschap bij medestudent Eugen Schönebeck, en samen begonnen ze een pad te banen weg van abstractie.

De Pandemonium Manifesten & Vroege Schokgolven

Begin jaren zestig lanceerden Baselitz en Schönebeck hun "Pandemonisches Manifest" (Pandemonium Manifesten). Dit waren geen beleefde kunstenaarsverklaringen; het waren rauwe, agressieve declaraties die de vermeende elegantie en afstandelijkheid van Art Informel verwierpen. Ze pleitten voor een kunst van lelijkheid, van dissonantie, van het confronteren van ongemakkelijke waarheden.

Dit culmineerde in Baselitz' eerste solotentoonstelling in 1963 bij Galerie Werner & Katz in Berlijn. Het veroorzaakte onmiddellijk een schandaal. Twee schilderijen, "Die große Nacht im Eimer" (De Grote Nacht in de Emmer) – die een figuur voorstelt die lijkt op een masturberende jongen – en "Der nackte Mann" (De Naakte Man), werden door de officier van justitie in beslag genomen wegens obsceniteit. De aanklachten werden uiteindelijk ingetrokken, maar het incident vestigde Baselitz' reputatie als provocateur. Hij schilderde niet alleen; hij wierp een handschoen op, dwong een confrontatie af met maatschappelijke normen en de sluimerende trauma's van de Duitse geschiedenis. Het is het soort artistiek risico dat een carrière kan definiëren, grenzen verleggend, zelfs als het ongemakkelijk is – iets wat je door de hele kunstgeschiedenis ziet.

Het Script Omdraaien: De Ondersteboven Openbaring

Dus, over dat ondersteboven-gedoe. In 1969 begon Baselitz systematisch zijn onderwerpen om te keren. Waarom? Was het alleen maar om aandacht te trekken na de vroege schandalen? Baselitz zelf heeft verschillende verklaringen gegeven, maar het kernidee lijkt consistent: het schilderij bevrijden van zijn onderwerp.

Denk erover na. Als je een portret of een landschap ziet, probeert je brein onmiddellijk het verhaal of de scène te interpreteren. Je herkent het gezicht, de bomen, het huis. Baselitz wilde dat proces kortsluiten. Door het beeld ondersteboven te keren, dwingt hij je om de handeling van het schilderen zelf te confronteren – de kleur, de textuur, de penseelstreken, de compositie – zonder vast te lopen in representatie.

"Ik ben geboren in een vernietigde orde, een vernietigd landschap, een vernietigd volk, een vernietigde samenleving. En ik wilde geen orde herstellen: ik had genoeg gezien van zogenaamde orde. Ik werd gedwongen alles in twijfel te trekken, moest 'naïef' zijn, opnieuw beginnen." - Georg Baselitz

Het is een radicale zet. Het dwingt jou, de kijker, om harder te werken, om anders te engageren. Plotseling is een figuur niet zomaar een figuur; het is een arrangement van geschilderde vormen. Een boom is niet zomaar een boom; het is een botsing van groen- en bruintinten. Hij probeerde het beeld niet te vernietigen, maar om je eerst schilderkunst te laten zien. Het is een beetje zoals proberen tekst ondersteboven te lezen – je moet je concentreren op de vormen van de letters, niet alleen op de betekenis van de woorden.

credit, licence

(Afbeelding: Hoewel niet van Baselitz, deelt dit schilderij van collega Duitse Neo-Expressionist A.R. Penck een vergelijkbare rauwe energie en focus op expressieve figuratie, vaak gezien in het werk van Baselitz.)

Kernthema's en Motieven: Geschiedenis, Helden en Gehouwen Hout

Naast de inversie is het werk van Baselitz rijk aan terugkerende thema's en motieven:

• De Helden / Neue Typen: Geschilderd vóór de inversie (midden jaren '60), dit zijn krachtige, vaak gefragmenteerde figuren die ongemakkelijk staan in desolate landschappen. Het zijn geen triomfantelijke helden, maar gebroken, kwetsbare figuren die worstelen met de nasleep van de oorlog en een gefragmenteerde nationale identiteit. Ze lijken de strijd te belichamen van een generatie die probeert voet aan de grond te krijgen in een geruïneerde wereld. Kunstenaars zoals Anselm Kiefer zouden later vergelijkbare thema's van Duitse geschiedenis en mythe verkennen.
• Adelaars, Bomen, Honden, Figuren: Deze motieven verschijnen keer op keer, vaak weergegeven met agressieve, bijna gewelddadige energie. De adelaar, een symbool beladen met Duits historisch gewicht, wordt vaak ondersteboven afgebeeld, misschien om het te ontdoen van zijn nationalistische connotaties. Bomen worden knoestige, krachtige vormen.
• Zelfportretten: Baselitz richt zijn blik regelmatig op zichzelf, altijd omgekeerd, altijd de handeling van het schilderen verkennend via zijn eigen beeld.
• Confrontatie met de Kunstgeschiedenis: Hij gaat vaak de dialoog aan met kunstenaars uit het verleden, verwijzend naar figuren als Edvard Munch of de Duitse Expressionisten, en verdraait hun motieven in zijn eigen omgekeerde taal.

Voorbij het Canvas: Sculptuur en Grafiek

Baselitz is niet alleen een schilder. Hij is ook een belangrijk beeldhouwer en graficus. Zijn sculpturen, typisch uit grote blokken hout gesneden met kettingzagen en bijlen, bezitten een rauwe, primaire energie. Ze zijn ruw gehouwen, vaak beschilderd, en delen dezelfde expressieve intensiteit als zijn schilderijen. Er zit een directheid en lichamelijkheid in die teruggrijpt op traditioneel Duits houtsnijwerk, maar toch volkomen eigentijds aanvoelt.

credit, licence

(Afbeelding: De sculpturen van Baselitz hebben vaak een monumentale, rauwe kwaliteit, die aandacht opeisen, net als krachtige sculpturen die in galerie-instellingen worden getoond.)

Zijn werk in de grafiek – met name houtsneden en etsen – is even belangrijk. Deze media maken een ander soort lijnvoering mogelijk, vaak met nadruk op sterke contrasten en lineaire energie. Het verkennen van verschillende media is gebruikelijk voor kunstenaars; het begrijpen van het verschil tussen bijvoorbeeld grafiek en schilderijen kan je waardering verrijken.

Nalatenschap en Vandaag naar Baselitz Kijken

Dus, wat is de conclusie? Georg Baselitz is een belangrijke kracht in de late 20e en vroege 21e-eeuwse kunst.

• Hij blies de figuratieve schilderkunst nieuw leven in een tijdperk gedomineerd door abstractie en conceptualisme.
• Hij was centraal in de Neo-Expressionistische beweging, naast kunstenaars als Anselm Kiefer, A.R. Penck, Markus Lüpertz en Jörg Immendorff in Duitsland, en figuren als Julian Schnabel en Jean-Michel Basquiat internationaal.
• Zijn ondersteboven-strategie blijft een krachtig statement over perceptie en de aard van schilderkunst.
• Zijn rauwe, expressieve stijl blijft hedendaagse kunstenaars vandaag de dag beïnvloeden.
• Zijn werken brengen aanzienlijke prijzen op op de kunstmarkt en bevinden zich in grote museumcollecties wereldwijd (bekijk hier enkele topmusea).

Hoe moet je zijn werk benaderen?

1. Kijk Verder dan het Oog Duidelijke: Ja, het is ondersteboven. Erken het, en probeer er dan voorbij te kijken.
2. Focus op de Verf: Kijk naar de penseelstreken, de kleuren, de textuur. Voel de energie. Hoe laat de verf zelf je voelen? Leren hoe je een schilderij leest omvat het waarderen van deze formele kwaliteiten.
3. Overweeg de Context: Denk aan zijn achtergrond, de naoorlogse Duitse setting, de rebellie tegen bestaande kunstvormen.
4. Omarm de Uitdaging: De kunst van Baselitz is niet altijd bedoeld om mooi of gemakkelijk te zijn. Het is vaak confronterend, visceraal, zelfs verontrustend. Sta jezelf toe erdoor uitgedaagd te worden.

Soms is het waarderen van kunst die aanvankelijk 'moeilijk' lijkt, ongelooflijk lonend. Het dwingt je anders te denken, precies zoals de kunstenaar bedoelde. Misschien ontdek je zelfs iets nieuws in het proces, en vind je kunst die je persoonlijk aanspreekt.

Veelgestelde Vragen (FAQ)

V: Waarom schilderde Georg Baselitz ondersteboven? A: Hij begon in 1969 ondersteboven te schilderen, voornamelijk om de focus van de kijker te verleggen van het onderwerp (zoals een figuur of landschap) naar de formele kwaliteiten van het schilderij zelf – de kleur, textuur, compositie en de handeling van het schilderen. Het was een manier om perceptie en conventionele manieren van kijken uit te dagen.

V: Met welke kunststroming wordt Georg Baselitz geassocieerd? A: Georg Baselitz is een sleutelfiguur in het Neo-Expressionisme, een kunststroming die eind jaren '70 en '80 opkwam, gekenmerkt door intense subjectiviteit, sterk getextureerd penseelwerk en een terugkeer naar figuratieve schilderkunst, vaak met rauwe, expressieve of vervormde vormen. Hij wordt beschouwd als een van de pioniers van het Duitse Neo-Expressionisme.

V: Wat is het beroemdste werk van Georg Baselitz? A: Het is moeilijk om één enkel "beroemdste" werk aan te wijzen, aangezien roem subjectief kan zijn. Zijn vroege controversiële schilderij "Die große Nacht im Eimer" (1962/63) is echter historisch significant. Zijn ondersteboven schilderijen als geheel zijn waar hij het meest algemeen om wordt herkend, met talrijke portretten, landschappen (zoals de Elke-serie die zijn vrouw afbeeldt) en adelaars als iconische voorbeelden. Zijn monumentale houten sculpturen staan ook hoog aangeschreven.

V: Leeft Georg Baselitz nog? A: Ja, eind 2023 leeft Georg Baselitz nog en is hij actief aan het werk.

V: Waar kan ik de kunst van Georg Baselitz zien? A: Zijn werk bevindt zich in grote openbare en particuliere collecties wereldwijd. Je vindt zijn schilderijen en sculpturen in vooraanstaande musea zoals Tate Modern (Londen), MoMA (New York), Centre Pompidou (Parijs), Guggenheim Musea, en talrijke galerieën in Duitsland zoals de Pinakothek der Moderne (München) en de Albertina (Wenen). Het controleren van de websites van deze belangrijke internationale galerieën of topmusea is een goed begin.

Conclusie: Meer Dan Alleen Omgekeerde Beelden

Georg Baselitz deed meer dan alleen schilderijen omdraaien; hij draaide perspectieven om. Hij dwong een heroverweging af van hoe we met kunst omgaan, eisend dat we naar het schilderij kijken, niet alleen erdoorheen naar het onderwerp. Zijn werk is rauw, krachtig, soms ongemakkelijk, maar altijd diep betrokken bij de scheppingsdaad en het gewicht van de geschiedenis.

Hij herinnert ons eraan dat kunst niet altijd gaat over gemakkelijke antwoorden of mooie plaatjes. Soms gaat het over de strijd, de energie, de confrontatie. En misschien, heel misschien, is dingen op hun kop zetten precies wat nodig is om ze helder te zien. Het is een beetje zoals het leven, nietwaar? Soms zijn de meest verwarrende of uitdagende ervaringen juist degene die ons het meest leren. Baselitz zette dat idee gewoon op doek, en hout, met onvergetelijke kracht.