Marina Abramović: De Ultieme Gids voor de Grootmoeder van Performancekunst
Oké, laten we het hebben over Marina Abramović. Zelfs als je de kunstwereld slechts vaag volgt, is de kans groot dat je haar naam hebt gehoord, misschien een foto hebt gezien waarop ze iemand indringend aankijkt, of gefluister hebt gehoord over performances met messen, vuur, of gewoon... zitten. Het is het soort Marina Abramović kunst dat zich in je hersenen nestelt, of je het nu diepzinnig of diep verbijsterend vindt.
Eerlijk gezegd kan de eerste kennismaking met Abramović' werk een beetje voelen alsof je plotseling beseft dat je rustige buurman zijn weekenden doorbrengt met berenworstelen. Het is onverwacht, intens, en het doet je twijfelen aan wat je dacht te weten. Ik herinner me dat ik voor het eerst over haar Rhythm-serie leerde en een mix voelde van fascinatie en oprecht ongemak – wat, vermoed ik, vaak het punt is. Maar om deze kunstenaar Marina Abramović te begrijpen, moet je dieper duiken dan alleen de shockwaarde.
Dus, pak een metaforisch kopje thee (of iets sterkers), en laten we proberen de wereld van een van de meest invloedrijke en provocerende hedendaagse kunstenaars van vandaag te ontrafelen. Dit is je ultieme gids.
Wie is Marina Abramović? De "Grootmoeder van Performancekunst"
Geboren in Belgrado, Joegoslavië (nu Servië) in 1946, had Marina Abramović niet bepaald een typische, rustige jeugd. Haar ouders waren nationale helden in het naoorlogse Joegoslavië, een achtergrond doordrenkt van discipline, communisme en een zekere intensiteit die onmiskenbaar haar werk doordringt. Ze studeerde aanvankelijk schilderkunst, maar vond het doek te beperkend. Ze had iets directers nodig, iets meer visceraals. Ze had performancekunst nodig.
Ze wordt vaak de "grootmoeder van de performancekunst" genoemd, niet alleen omdat ze het al decennia doet (sinds de vroege jaren 70!), maar omdat ze het medium fundamenteel heeft gevormd, de grenzen ervan heeft verlegd en eiste dat het serieus werd genomen naast schilder- of beeldhouwkunst. Ze deed niet alleen aan performancekunst; ze leefde het, waarbij ze haar eigen lichaam gebruikte als zowel onderwerp als medium.
Wat is Performancekunst (En Waarom Zou Je Je Erom Bekommeren?)
Oké, snelle omweg. Wat is performancekunst? Het is lastig te definiëren, het valt ergens tussen theater, beeldende kunst en... het leven zelf? In tegenstelling tot traditioneel theater met scripts en personages, omvat performancekunst vaak de kunstenaar die een actie of reeks acties uitvoert, vaak fysieke of mentale grenzen testend, recht voor de neus van een publiek (of gedocumenteerd voor latere bezichtiging).
Het kan in het begin vervreemdend aanvoelen. "Waarom is dit kunst?" is een vraag die ik mezelf zeker heb gesteld, starend naar documentatie van iemand die iets schijnbaar alledaags of ongelooflijk pijnlijks doet. Maar vaak ligt de kracht in de aanwezigheid, het uithoudingsvermogen, de kwetsbaarheid en de energie-uitwisseling tussen de kunstenaar en de toeschouwer. Het daagt onze ideeën uit over kunst, participatie en de grenzen van de menselijke ervaring. Het gaat minder om een afgewerkt object en meer om de ervaring. Je kunt hier meer lezen over verschillende kunststijlen en stromingen.
Vroege Verkenningen: De Schokkende Rhythm-Serie
Dit is waar Abramović op het toneel verscheen, en eerlijk gezegd, waar het intens wordt. De Marina Abramović Rhythm-serie (1973-1974) was een rauwe verkenning van lichamelijke grenzen, bewustzijn en gevaar.
- Rhythm 10 (1973): Herinner je je dat spel waarbij je snel een mes tussen je gespreide vingers steekt? Abramović deed dat, nam het op, en speelde de opname vervolgens opnieuw af, terwijl ze probeerde de sneden en ritmes exact te repliceren, waardoor de grens tussen verleden en heden pijn vervaagde. (Probeer dit serieus niet thuis.)
- Rhythm 5 (1974): Ze lag in een grote, brandende houten ster. Terwijl het vuur zuurstof verbruikte, verloor ze het bewustzijn en moest ze worden gered door publieksleden die beseften dat de performance was overgegaan in reëel gevaar.
- Rhythm 0 (1974): Misschien wel de meest beruchte. Abramović stond zes uur lang passief, terwijl ze 72 objecten op een tafel plaatste – waaronder een roos, honing, een schaar, een scalpel en een geladen pistool – met de instructie dat het publiek ze op elke gewenste manier op haar mocht gebruiken. Het begon zachtjes, maar escaleerde tot geweld, waarbij haar kleren werden afgesneden en iemand het geladen pistool op haar hoofd richtte voordat anderen ingrepen. Het was een angstaanjagende studie van de menselijke natuur wanneer beperkingen worden weggenomen.
Deze vroege werken vestigden haar onbevreesdheid en haar bereidheid om haar lichaam op het spel te zetten om complexe psychologische en sociale thema's te verkennen.
De Ulay Jaren: Samenwerking, Conflict en de Grote Muur
Van 1976 tot 1988 werkte Marina Abramović intensief samen met de Duitse kunstenaar Ulay (Frank Uwe Laysiepen). Hun persoonlijke en artistieke levens werden onafscheidelijk. Hun werk samen verkende thema's van dualiteit, identiteit, ego en uithoudingsvermogen, waarbij ze vaak de grenzen van het partnerschap zelf opzochten. Iedereen die zoekt naar "Ulay Marina Abramović" vindt een verhaal zo episch en dramatisch als elke opera.
Belangrijke gezamenlijke werken zijn onder andere:
- Relation Works (1976-1977): Een serie met stukken waarin ze urenlang rug aan rug zaten met hun haar aan elkaar vastgebonden, of elkaar herhaaldelijk sloegen.
- Imponderabilia (1977): Bezoekers moesten zich zijdelings tussen de naakte lichamen van Abramović en Ulay wringen die in een smalle museumdeur stonden, wat een keuze en een intieme ontmoeting forceerde. Stel je voor dat je dat doet op weg naar een paar mooie landschappen!
- Rest Energy (1980): Een adembenemend stuk waarin Ulay een gespannen boog vasthield met de pijl rechtstreeks op Abramović' hart gericht, waarbij haar lichaamsgewicht de pees strak hield. Microfoons versterkten hun versnellende hartslagen. De spanning is zelfs op foto's voelbaar.
- Nightsea Crossing (1981-1987): Een reeks stille performances waarin ze dagenlang roerloos tegenover elkaar aan een tafel zaten in verschillende musea wereldwijd.
Hun relatie eindigde even dramatisch als ze geleefd had. In plaats van gewoon uit elkaar te gaan, ondernamen ze The Lovers: The Great Wall Walk (1988). Ze begonnen aan tegenovergestelde uiteinden van de Chinese Muur en liepen drie maanden lang naar elkaar toe, waarbij ze elkaar in het midden ontmoetten om afscheid te nemen. Dit verzin je niet. Het was een monumentaal einde aan een legendarisch partnerschap.
Solo Uithoudingsvermogen: Grenzen Verleggen Alleen
Na Ulay zette Abramović haar solo-verkenningen voort, vaak gericht op langdurige performances en het aangaan van haar persoonlijke geschiedenis en cultureel trauma.
- Balkan Baroque (1997): Op de Biënnale van Venetië zat ze dagenlang te midden van een stapel van 1.500 bebloede koeienbotten, ze schoon schrobbend terwijl ze volksliedjes uit haar jeugd zong. Het was een krachtig, hartverscheurend commentaar op de Bosnische Oorlog en de brutaliteit die ze verbonden voelde met haar thuisland. Ze won er de Gouden Leeuw mee.
- The House with the Ocean View (2002): Gedurende 12 dagen leefde ze in drie open kubussen geïnstalleerd in een New Yorkse galerie, 24/7 zichtbaar voor het publiek. Ze at of sprak niet, dronk alleen water, sliep, zat en douchte. Bezoekers keken naar elke beweging, wat een intense energetische uitwisseling creëerde.
The Artist is Present: In de Ziel van MoMA Staren
Misschien wel haar beroemdste werk, althans in recente herinnering, was The Artist is Present in het Museum of Modern Art (MoMA) in New York in 2010. Drie maanden lang, tijdens de openingstijden van het museum (meer dan 700 uur in totaal), zat Abramović zwijgend op een stoel. Tegenover haar stond een andere stoel, waar bezoekers één voor één konden zitten, zo lang als ze wilden, en haar blik konden ontmoeten.
Het klinkt eenvoudig, bijna saai, toch? Gewoon zitten. Maar het werd een cultureel fenomeen. Mensen stonden urenlang in de rij, soms de hele nacht. Velen die tegenover haar zaten, werden tot tranen geroerd en ervoeren een diep gevoel van verbinding of zelfreflectie in haar onwankelbare blik. De stilte, de duur, de gerichte aandacht – het creëerde een ongelooflijk geladen ruimte.
En ja, er was dat moment: Ulay verscheen onaangekondigd, ging tegenover haar zitten, en ze deelden een diep emotionele, tranende hereniging aan tafel na decennia van elkaar gescheiden te zijn geweest. Het ging viraal, natuurlijk. Het benadrukte de kracht van gedeelde geschiedenis en menselijke verbinding die centraal staat in veel Marina Abramović performance.
De Abramović Methode: Lichaam en Geest Trainen
Door de jaren heen ontwikkelde Abramović de Abramović Methode, een reeks oefeningen ontworpen om het bewustzijn, de concentratie en het uithoudingsvermogen van deelnemers te vergroten. Denk aan oefeningen zoals langzaam lopen, urenlang rijstkorrels en linzen scheiden en tellen, of geblinddoekt in de natuur staan. Het gaat om het voorbereiden van lichaam en geest op langdurige performance, maar ook om het vinden van focus en aanwezigheid in ons hyper-afgeleide moderne leven. Ze onderwijst dit nu via workshops en het Marina Abramović Institute (MAI).
Thema's en Nalatenschap: Waarom Doet Haar Kunst Ertoe?
Dus, na alle pijn, uithoudingsvermogen en zitten, wat is de conclusie? Kernthema's in Marina Abramović kunst zijn onder andere:
- De Grenzen van het Lichaam: Het testen van fysiek en mentaal uithoudingsvermogen.
- Risico en Vertrouwen: Zichzelf in kwetsbare of gevaarlijke situaties plaatsen, vaak vertrouwend op het publiek of een partner.
- Aanwezigheid en Bewustzijn: Het verkennen van gemoedstoestanden, de kracht van het huidige moment en verhoogd bewustzijn.
- Energie-uitwisseling: De onzichtbare verbinding tussen performer en publiek.
- Ritueel en Spiritualiteit: Putten uit oude tradities en het creëren van moderne rituelen.
- Pijn en Trauma: Het confronteren van persoonlijk en collectief lijden.
- Tijd: Het gebruik van lange duur als een sleutelelement.
Haar nalatenschap is immens. Ze bracht performancekunst van de marge naar grote instituten zoals MoMA en het Guggenheim. Ze beïnvloedde generaties kunstenaars die body art, uithoudingsvermogen en publieksparticipatie verkennen. Ze bewees dat kunst een immateriële ervaring kon zijn, een confrontatie, een gedeeld moment in de tijd. Je kunt echo's van deze verkenning van ervaring zien in vele vormen van moderne kunst en de impact ervan begrijpen door de lens van de kunstgeschiedenis.
Abramović Vandaag Ervaren
Hoewel veel van haar beroemdste performances efemeer waren, leven ze voort door foto's, video's en geschreven documentatie. Grote musea wereldwijd houden retrospectieven van haar werk (bekijk hier enkele topmusea). Het Marina Abramović Institute (MAI) werkt ook aan het behoud van langdurige en performancekunst. Soms worden haar werken "heropgevoerd" door andere kunstenaars, wat interessante vragen oproept over authenticiteit en de aard van performance.
Veelgestelde Vragen (FAQ)
V: Is de kunst van Marina Abramović echt? Heeft ze zichzelf echt in gevaar gebracht? A: Ja. De risico's in werken zoals de Rhythm-serie waren absoluut reëel en verlegden vaak de grenzen van de veiligheid. Dat is mede waarom ze zo uitdagend en veelbesproken zijn.
V: Waarom is haar werk zo controversieel? A: Het confronteert kijkers met moeilijke thema's: pijn, uithoudingsvermogen, kwetsbaarheid, geweld, het lichaam. Het daagt traditionele opvattingen uit over wat kunst zou moeten zijn (mooi, objectgericht) en kan fysiek en emotioneel veeleisend zijn voor zowel de kunstenaar als het publiek.
V: Wat is er gebeurd tussen Marina Abramović en Ulay? A: Na 12 jaar intense artistieke en persoonlijke samenwerking beëindigden ze hun relatie met de symbolische Great Wall Walk-performance in 1988. Ze hadden een beroemde, emotionele hereniging tijdens haar The Artist is Present-performance in 2010, hoewel er later juridische geschillen ontstonden over gedeelde werken.
V: Waar kan ik het werk van Marina Abramović zien? A: Grote musea tonen vaak documentatie (foto's, video's) van haar performances in tentoonstellingen van hedendaagse kunst. Houd grote retrospectieven in de gaten. Het Marina Abramović Institute (MAI) is een andere bron. Je kunt af en toe nieuwere werken of heropvoeringen vinden in galeries of op performancekunstfestivals.
V: Is performancekunst hetzelfde als acteren? A: Niet precies. Hoewel beide het optreden voor een publiek inhouden, omvat performancekunst doorgaans niet het spelen van een personage of het volgen van een script in de traditionele zin. De kunstenaar presenteert vaak zichzelf, zijn lichaam en zijn acties als het kunstwerk zelf.
Conclusie: De Blijvende Aanwezigheid
Marina Abramović is geen kunstenaar waar je neutraal over kunt zijn. Haar werk eist een reactie. Het drukt op knoppen, daagt comfortzones uit en dwingt ons fundamentele vragen over leven, kunst en menselijke verbinding onder ogen te zien. Of je haar werk nu diep ontroerend, verontrustend provocerend of volkomen verbijsterend vindt, haar impact op de kunstgeschiedenis is onmiskenbaar.
Ze heeft een leven lang haar lichaam gebruikt om de uiterste randen van de menselijke ervaring te verkennen, en ons, soms ongemakkelijk, uitgenodigd om toe te kijken en deel te nemen. Het is een beetje alsof je naar intense abstracte kunst kijkt – het biedt misschien geen gemakkelijke antwoorden, maar het laat je zeker iets voelen. En in een wereld verzadigd met vluchtige beelden, is die blijvende aanwezigheid, die bereidheid om er echt te zijn, misschien wel haar meest radicale daad van allemaal. Misschien zet het verkennen van haar reis je aan het denken over je eigen creatieve tijdlijn of inspireert het je zelfs om kunst op te zoeken die je uitdaagt, of dat nu in een museum bij Den Bosch is of online te koop.
